نگاهی به پیشینه ترکان در ایران - بخش سو م قشقایی ها در نوشته های دوره معاصر

قشقایی در نوشته های دوره معاصر

مستشرق روس واسیلی ولادیمروویچ بارتولد در جلد چهارم دایره المعارف اسلامی در مورد کلمه قشقاقئی چنین نوسته است:"

·       مکان اصلی قشقائی ها نا معلوم است. در زبان ترکی غربی کلمه قاشقا به معنای خال سفید در پیشانی حیوانات مانند اسب و گوسفند و گاو و امثال آن است . همچنین این لغت به معنی پهلوان پر دل و جرات و نترس می باشد. شاید کلمه قشقائی مشتقی از این کلمه باشد به خصوص اسب پیشانی سفید. بنا بر این مشکل است که ماخذ این کلمه از کاشمر یا قاچقائی را قبول کرد.[1]

مرحوم مشیرالدوله پیر نیا در تصحیح تواریخ کل نژادهای ایران۰ تحقیقات وسیعی بعمل آورده در این مورد می نویسد:

·         " ایل قشقائی از ایلات قفقاز است که هنوز هم قریب بیست هزار خانوار در بند قفقاز بنام "کشکائی" موجود و ساکن می باشند و حتی در یک قسمت از کوه وکمر در بند قفقاز به لفظ ترکی حجاری شده است که ترجمه آن چنین است( در اینجا مینشینند ایلات کشکائی)."(ایل قشقائی از ایلات قفقاز است که هنوز هم قریب بیست هزار خانوار در بند قفقاز بنام "کشکائی" موجود و ساکن می باشند و حتی در یک قسمت از کوه وکمر در بند قفقاز به لفظ ترکی حجاری شده است که ترجمه آن چنین است( در اینجا مینشینند ایلات کشکائی).[2] ( دراین نوشته به زمان و مکان  و منبع این اطلاعات اشاره ای نشده است.)

 سعید نفیسی در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در جلد اول صفه ۱۸ چنین آورده است:

·       « پیوستگی ترکان غربی با یکدیگر به اندازه ای است که هنوز طوایفی بنام قشقائی که ضبط درست آن قاشقایی است ،در دورترین نقاط شمالی قلمرو ترکان غربی هستند وهمین نام در میان ترک زبانان جنوب ایران دیده می شود. آهنگها و سرودهائی هم هست که هر دو گروه با این همه مسافت و بیش از سیصد سال زمانی که در میان شان هست هنوز می خوانند و تغنی میکنند"[3]

نویسنده کتاب کوچ‌نشینان قشقایی فارس پیر ابرلینگ نیز معتقد است که:

·       « قشقائیان یکی از طایفه های ترکانی باشند که در سده های پنجم و ششم هجری در پی هجوم غزنویان و سلجوقیان به ایران آمده اند.»[4]

نویسنده مجله ناشنال جغرافی در مصاحبه خویش با محمد ناصرخان در مورد ایل قشقایی چنین نوشته است:

·       ناصر خان تازه وارد‌ شده بود و چون هنوز مردم ایل از ورود وی بی‌خبر بودند خوشبختانه‌ فـرصتی نـیک پیش‌ آمد‌ که ساعاتی چند در خـدمت او‌ و ملک‌ منصور‌ برادرش‌ بـسر‌ بـردم.هرچند این‌‌ دو‌ برادر زبان انـگلیسی را خـوب می‌دانند تسلط ملک منصور بیشتر است.تاریخچه و آداب و رسوم ایلی را‌ که‌ بحق‌ سخت بـدان مـی‌نازند برای من چنین شرح‌ داد‌: «اسـناد‌ کـتبی‌ در‌ دسـت‌ نداریم اما آنـچه سـینه بسینه بما رسیده اسـت ایـنکه اجداد ما بدنبال چنگیز خان که در سایهء جنگهای خویش لقب جهانگشای گرفت و فرمانفرمای آسـیا شـده آمده‌اند. ابتدا‌ در دامنه‌های جبال قفقاز اسـتقرار یـافتند اما انـدکی بـعد بـحوالی اردبیل نقل کردند.از نـژاد ترکند و از اولاد طایفهء«آق‌قویونلو»یعنی صاحب گوسفند سفید.تنها ایلی که توانست سپاه‌ تیمور‌ را‌ بشکند هـمین ایـل بود.چند قرن پس از آن شاه ‌اسماعیل(صفوی)از ایـل اسـتمداد کـرد تـا جـنوب ایران را حفظ کـنند و نـگذارند پرتقالیان مراکز تجاری تأسیس نمایند و بداخلهء ایران‌ راه‌ یابند.باین جهت ایل در مکان فعلی مستقر گـشت.»[5]

سر زمین هایی به نام قشقا در جغرافیای جهان

به نوشتة ابن حوقل بردگان ماوراءالنهر از ترکهای پیرامون آن سرزمین بودند و چون تعدادشان زیاد بود، به جاهای دیگر برده می شدند. بهای برده های ترک گران بود و این برده ها در سراسر دنیا از نظر قیمت و زیبایی بی نظیر بودند.[6]گردآمدن چند هزار و گاه دهها هزار ترک در اردوگاههای خلفا و سلاطین و مأموریتهایی که به آنان در اطراف و اکناف جهان اسلام داده می شد، ضمن آنکه آنان را با جهان اسلام مرتبط ساخت ، نسل ترکها را نیز در این مناطق مختلف گسترش داد .[7]  و به قول نظامی:

ز کوه خزر تا به دریاى چین - همه تُرک بر تُرک بینى زمین

به نظر می رسد که قشقایی ها که  ابواب الجمعی آن ها جمعیت زیادی را در بر می گرفته و از زمان های قدیم در بین دریای خزر و دریای سیاه  پراکنده بوده و زندگی می کردند،  اما بعد ها به دلایل مختلف، از جمله کمبود آب و علف و یا به اجبار حکام وقت به مناطق گوناگون سفر و مهاجرت  کرده و یا رانده شده باشند. اکنون  درسرزمین های مختلف همجوار ایران به ویژه در حوزه آسیای میانه کشورهایی هستند ،که  منطقه و مکانی به نام قشقا  دارند و  یا مردمی به همین اسم در آن ها زندگی می کنند،  از جمله :

v      یکی از اولین نوشته ای در ایران که از قشقا به نام یک سر زمین نام می برد، تاریخ حبیب السیر نوشته خواند امیر است که در سال ۹۲۹ هجری قمری به رشته تحریر در آمده. در این کتاب ضمن شرح وقایع سال ۸۱۳ هجری[8] چنین نگارش شده است:

« شیخ نورالدین از حاکم مغولستان محمد خان مدد طلبید و میان میرزا الغ بیگ و امیر شاهد ملک اندک نقاری واقع شد و امیر مشارالیه کرت ، دیگر جهت دفع شیخ متوجه کردستان گردید معلوم نیست که حال بکجا منجر خواهد شد. بنا بر این مقدمات خاقان خجسته صفات دغدغه به خاطر دریا مقاطر راه داده باز بجانب ماورالنهر روان شد و پس از قطع منازل و مسالک در ۲۱ جمادی الاول سال مذکور از آب آمویه عبور فرموده و عنان یکران تا موضع "قشقا" باز نکشید»[9]

v      قشقایی ها در هند و ترکستان چین- مترجم کتاب انقلاب ایران به قلم ادوارد بران - احمد پژوه در مورد قشقائیان چنین نوشته است:« در بین مجاهدین ضد انگلیسی اسیر در هند به یک فرد قشقائی بر خورد کرده است که اصل او از ترکستان چین بود و حتی از وجود ایل قشقائی در ایران بی اطلاع بود»[10]

v      قشقایی ها در ازبکستان : هم اکنون در کشور ازبکستان، استانی به نام (قشقا دریا) وجود دارد. در لغتنامه دهخدا در این باره چنین نوشته شده است:« نام ایالت و رودی است در ترکستان که ترکان قشقایی منسوب بدانجایند»[11] بنا به نوشته  خانم شیرین اکنیز مردم این ایالت ترک و زبان آن ها قشقایی است.[12]

v      «ایگون فرایر ون اکستیدی  –Egon Freiherr von Eickstedt- نویسنده کتاب (Ethnology and the Race History of Mankind)که در رابطه با مردم شناسی و تاریخچه نژاد انسان است و  در سال  1934م چاپ و در سال 1961 تجدید چاپی دارد، معتقد  است که قشقائیان از این منطقه (کاشکه دریا)ی  ازبکستان هستند. »[13]

v      قشقایی ها در قرقیزستان - استاد دانشگاه اتالوک قرقیزستان به نام – کاراتوف O.K. Karataev در مقاله ای در رابطه با تامغا(علامت و نشان پرچم) ترکان اوغوز و قرقیزها  Kyrgyz and Oguz Tamgas می نویسد: 

v      «.... در بخش ترکان شرقی ،اولین اقوام ترک های کاگانیت، بایان ها،بایندراها، که قبایل تشکیل دهند دولت در منطقه هانیش و از بازماندگان قوم قشقا در قرقیزستان و بچن/باجاناخ ها  بودند. پاره ای از آنان نسبت های سببی باقانقارها داشتند و در قرقیزستان معروف به مندوز بودند.» و ی فهرستی از طوایف و ایلات مختلف ترک را  در این دو بخش معرفی می کند که بسیاری از آنان در ایل قشقایی  و یا در ایران وجود دارند و یا داشته اند. مانند: بیات – ایمور – افشار – بیگتیلی(بیگدلی)- ایگدر و  ... به علاوه در همین نوشته قشقایی را عضو ترکان قرقیز نام برده و  نشان و علامت قشقایی ها را به این شکل Ψ معرفی کرده است»[14]

v      قشقا در افغانستان: بر اساس یک نوشته که معاهدت نامه مرزی است و بین اتحاد جماهیر شوروی و افعانستان در تاریخ 13ژوئن 1946(1325ش) به امضاء رسیده است و خط مرزی بین دوکشور در امتداد  رودخانه های  پنجی و جیحون(اوغوز) تعیین شده برای ادامه حسن روابط دو جانبه بین شوروی و افعانستان-  ناحیه قشقا-  به دولت افعانستان واگذار شده است».[15] این منطقه  در استان سمنگان  قرار دارد که 1112 شهر و آبادی است. شهر قشقا ردیف 441  را داراست  [16]

v      قشقا در روسیه: در استان های روسیه سه شهر  به نام قشقا وجود دارد:

-       شهر قشقا در استان تاتارستان که دارای 4045 شهر و آبادی است  قرار دارد و قشقا- شهر  در ردیف 1172می باشد.

-       استان سوردلورسک(Sverdlovsk.) دارای 3599 شهر و آبادی می باشد و شهر قشقا در ردیف 1099 قرار دارد.

-       شهر قشقا در استان پرمسکیا کرای(Permskiy Kray) است که دارای 4543 شهر و آبادی است.قشقا در ردیف 1223 قرار دارد.

v      قشقا در  پاکستان:  شهر قشقا در ناحیه مرزی(شمال غرب) پاکستان است که دارای 14699 شهر و آبادی می باشد  و شهرقشقا رتبه 6758 را دارد.

v      قشقا در ارمنستان: در ناحیه آرارات واقع است که دارای 259 شهر و آبادی است. قشقا در ردیف 146 جای دارد. [17]

---

[1] دایرة المعارف اسلامی - جلد چهارم - چاپ انگلیس

[2] مظفر قهرمانی - از باورد تا ابیورد یا ابوالورد - چاپ خیام شیراز- 1335

[3]  تاریج اجتماعی و سیاسی ایران - تالیف سعید نفیسی انتشازات بنیاد- 1366

[4]  پیر ابرلینگ - کوچ‌نشینان قشقایی فارس -  مترجم: فرهاد طیبی‌پور ناشر- شرکت نشر و پژوهش شیرازه 1393

 [5] ‌‌‌- یولنس دو شوتن  در‌ مـیان قشقائیان‌ ییلاق و قشلاق ایلات در ایران - در مجلهء‌ جغرافیائی‌  The‌ Geographical Magazine

چاپ لندن شـمارهء ژوئی 1954 – به نقل از یغما , اسفند 1333 - شماره 80 ص 554

[6] ابن حوقل ، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: انتشارات امیرکبیر سال 1366 ص 465-452.

[7]   اشپولر، 1379 ش ، ج 1، ص 457

[8] این تاریخ با تاریخ حکومت سلطان ابراهیم شاه که به آن اشاره شد  همزمان است و نشان از وجود سرزمین قشقا و مردم قشقایی در ایران است.م

[9] خواندامیر غیا,الدین بن همام الدین الحسینی المدعو - تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر- ناشر خیام – تهران -1333

[10] ادوارد براون- انقلاب ایران- به نقل از تاریخ و موقعیت ایل قشقائی - حبیب الله پیمان

[11] برای اطلاعات بیشتر به کتاب تاریخ اجتماعی – سیاسی ایل قشقایی تدوین نورور دّرداری مراجعه شود.

[12] - شیرین آکنیز - اقوام مسلمان شوروی - - ترجمه علی خزائی مهر – استان  قدس - 1367-

[13]Eickstedt- Egon Freiherr Von Rassenkunde und Rassengeschichle der Menscheil..(Stuttgart: Ferdinand Enke, 1934.)

[14]Karataev, O.K. docent- Kyrgyz and Oguz Tamgas. Kyrgyz-Oguz History- Kyrgyz Utuluk univercity.

[15] Wikipedia, the free encyclopedia-1946 in Afghanestan.

[16] http://findthecity.com/called.php?qcity=Kashka

[17] http://findthecity.com/called.php?qcity=Kashka